Sosyal Öğrenme Kuramı

Albert Bandura

Albert Bandura sosyal psikolojinin önde gelen isimlerinden biridir. Bandura’nın bilim dünyasına en büyük katkısının “Sosyal Öğrenme Kuramı” olduğu söylenebilir.

Sosyal Öğrenme Kuramı; kabaca bahsedecek olursak ‘bireyin bir davranış oluştururken, bu davranışı oluşturmasının sebebinin çevresinde bu davranışı sergileyen birini görüp onu model almasıdır’ diyebiliriz. Örnek olarak; bir çocuk babasının annesine karşı şiddet uyguladığını görür, bunun üzerine çocuk bu hareketi benimseyip ileride karısına aynı davranışı gösterebilme durumuna sahip olabilir. Yani çocuk burada gözlemci konumundayken baba model olmuş olur. Bandura bu fikri ile B.F. Skinner’in bireyin bir şeyi öğrenmesi için illa ki o şeyi deneyimlemesi gerekir fikrine karşı çıkmıştır. B.F. Skinner’in hipotezinin doğru olamayacağını çünkü kişilerin her şeyi deneyimleyerek öğrenmesinin bilişsel anlamda kişiyi yıpratacağını vurgulamıştır. Bu noktada Bandura, Skinner’a göre daha haklıdır diyebiliriz.

Bandura’nın kuramının bilimsel anlamda kanıtlayan en önemli deney; “Bobo Bebek Deneyi” ‘dir. Bu deney için katılımcı grubu çocuklardan seçilmiştir. Seçilen çocuklara ilk önce bir video izletilmiştir. Video da günlük dilde hacıyatmaz olarak geçen bir oyuncak vardır. Bu oyuncağa bir yetişkin şiddet uygular (vurma, havaya kaldırıp yere atma, tekmeleme vb.). Çocuklar videoyu izledikten sonra oyun odasına alınırlar. Oyun odasında tıpkı videodaki gibi hacıyatmaz oyuncağı vardır. Bu oyuncağın dışında çeşitli başka oyuncaklarda bulunmaktadır. Çocukların hacıyatmaz oyuncağı ile nasıl oynadığı gözlemlenir. Sonuçlar oldukça iç karartıcıdır. Videoyu izleyen çocuklar hacıyatmaz oyuncağına tıpkı videodaki gibi şiddet gösterirler yani videodaki yetişkini model almışlardır. Sadece model almakla kalmayıp “yaratıcı şiddet” denilen boyuta dahi geçmişlerdir. “Yaratıcı şiddet” şöyle tarif edilebilir; video içerisinde bulunan yetişkin sadece tekme ve yumrukla hacıyatmaz oyuncağına saldırırken, çocuklar bunu bir adım daha ileri götürüp, oyun odasına buldukları diğer oyuncakları da kullanarak (sopa ile vurma, silah ile vurma vb.) hacıyatmaz oyuncağına saldırmışlardır.

Bu deney bizlere kişilerin özellikle de çocukların çevrelerinden nasıl etkilendiklerinin en büyük göstergesidir. Bireyin fazlaca şiddet ya da başka bir davranış durumuna maruz kalması veya görmesi, kendisinin bile fark etmeden davranışlarında büyük değişimlere yol açabilmektedir.

Bobo Bebek Deneyi

Bandura bu deneyi ile bizlere çevrenin kişi üzerinde nasıl bir etkisi olduğunu oldukça başarılı biçimde göstermiştir. Ancak bu deney bize aynı zamanda şunu da sorgulatır. İnsanın özgür iradesi var mıdır? Bandura ve B.F. Skinner yine bu konuda karşı karşıya gelmişlerdir. B.F. Skinner bizlerin herhangi bir özgür iradesi olduğuna inanmaz, bunu sadece bir yanılsamadan ibaret olduğunu belirtir. Yani biz bir durumu deneyimleriz ve bunun sonucunda o deneyim bize o an pozitif bir etki yarattıysa, ileri bir zamanda, önceki yapmış olduğumuz deneyimi tekrarlayacağımızı ve bunun bizim özgür irademizle alakası olmadığını iddia eder. Bandura ise model alma ile kazandığımız deneyimin özgür iradeyi etkilemediğini, insanın önünde her zaman bir davranışı sergilemek ya da sergilememek için seçeneklerinin olduğunu iddia eder. Örnek olarak, bir kişi bir gün haberlerde birinin yangından 2 kişiyi kurtardığını görüyor. Sonrasında tüm medya bu kişi hakkında kahraman olarak bahsediyor. Belli bir zaman geçtikten sonra haberi izleyen kişi aynı şekilde yanan bir bina görüyor. B.F. Skinner’a göre bu kişi olumla davranışını gördüğü için, binaya dalıp birilerini kurtarmak isteyecektir. Bandura’ya göre ise bu kişi olumlu davranışını görmüştür. Aslında deneyinin bize gösterdiği üzere kişi bu davranışı sergileyecektir. Yine de Bandura bu kişinin seçeneğinin olduğunu söyler. Her iki durumda da kişi davranışı büyük ihtimalle sergileyecektir ancak birinde seçeneği yoktur diğerinde vardır. Her şekilde bu davranışı sergileyecekse bu kişi bir kahraman mıdır? Önemli olan niyet midir yoksa sonuç mu? Özgür irademizin olmama ihtimali korkutucu mudur? Özgür irademizin olmadığını bilsek bizim için ne değişir? Bilimin şu an bu sorulara verebilecek bir cevabı yoktur ama Bandura sayesinde bilimin emin olduğu bir şey vardır; o da kişiler çevrelerinden gördükleri davranışlardan etkilenirler ve bu davranışları sergilerler.

Anıl Çapraz

Kaynakça

Bandura’nın “Bobo Bebek Deneyi” videosu için; https://www.youtube.com/watch?v=dmBqwWlJg8U

YAZGAN İNANÇ B., YERLİKAYA E.E., 2017, Kişilik Kuramları, Ankara: Pagem Kitabevi